‘Verborgen Verleden’: tentoonstelling over eerste industriegebied van Culemborg

CULEMBORG • In de voormalige huisartsenpraktijk in het gemeentelijk monument ‘De Vier Heemskinderen’ wordt ook dit jaar weer een interessant onderdeel van de Culemborgse geschiedenis getoond.

De door Alies Derwig samengestelde expositie (’Gevonden Verleden’) vertelt heel aanschouwelijk over het eerste industriegebied van Culemborg, dat gevestigd was rondom de Veerweg en bij de rivier de Lek. Van die industrie is niets meer over. 

Materiaal
De geschiedenis van de daar gevestigde steenfabriek, jeneverstokerij, glasblazerij, kistenmakerij met draadnagelfabriek, mandenmakerij en kurkensnijderij wordt in beeld gebracht met foto’s en verrassend veel nog voorradig materiaal. Eigenaar van al deze fabrieken was de firma Van Hoytema en Co, destijds een voorname familie in Culemborg.

De expositie toont ook een verzameling kunstwerken (mozaïeken) vervaardigd door voormalig ambtenaar en stedenbouwkundige Joost Vahl met vondsten uit de grond van dat industrieterrein. 

Johannes Pilgrim
In de 18e eeuw waren in het gebied vlakbij de (Hoge) Lekdijk al een steenfabriek en bleekerij gevestigd. In 1783 had Johannes Pilgrim, telg uit de beroemde Duitse glasblazersfamilie, al eens geprobeerd om op die locatie een glasfabriek te vestigen.

Maar zijn verzoek werd door de hoge heren van het toenmalige graafschap afgewezen. Vooral omdat de verbrande kolen die nodig waren om het glas te produceren ‘groote inconvenienten en nadeelen van rook, damp en vuiligheeden’ zou veroorzaken. Niet alleen voor de gebakken stenen van de steenfabriek, maar ook voor de aan de Lekdijk gevestigde bleekerij. Bovendien, zo luidde het oordeel, zouden de Lekpoort en de huizen langs de Havendijk ‘zwart en onzienlijk worden en aan de passagiers onaangenaam stof en damp verwekt worden.’

Hoytema
Bijna zeventig jaar later golden die bezwaren kennelijk niet meer. Want de gemeenteraad ging in 1854 probleemloos akkoord met het verzoek van burgemeester Johannes Cornelis François Van Hoytema en zijn broer Aleid, dijkgraaf. Twintig jaar eerder was men op deze locatie gestart met een jeneverbranderij/stokerij.

De glasfabriek produceerde van 1859 tot 1916 prachtige flessen voor de jeneverstokerij, maar ook flessen en ander glaswerk voor andere bedrijven. Hoytema & Co verwierf naam en faam vanwege onder andere de daar gefabriceerde kelderflessen, medicijnflesjes en eau de cologneflessen. En ook vanwege het laboratoriumglaswerk, de glazen buizen en de weerglazen.

Leerdamse buurt
“Vlakbij de glasfabriek aan de Veerweg en Steenovenslaan werden in de jaren 1870 tot 1883 voor de arbeiders van de glas- en steenfabriek woningen gebouwd”, zegt Alies Derwig. “Het poortgebouw was de ingang naar het fabrieksterrein van de ‘glashutten’. Rechts van de poort woonden de vaak uit Leerdam afkomstige ‘stokers’ en links de ‘glasblazers’, de zogeheten ‘Leerdamse Buurt’. Enkele van deze woningen aan de Veerweg zijn nog overgebleven evenals de opzichters- en de directeurswoning van de steenfabriek.”

De fabrieken zorgden voor veel werkgelegenheid in het stadje. In 1862 waren bij de fabriek 33 volwassenen en acht jongens werkzaam, negen jaar later maar liefst 151 volwassenen en 56 jongens. Alies: “In die tijd werkte de helft van de Culemborgse werkende bevolking in de fabrieken van Van Hoytema & Co aan de Veerweg.”

Jeneverflessen
De expositie toont enkele originele Van Hoytema jeneverflessen, die destijds in de prijzen vielen vanwege het fraaie ontwerp. Alies verzamelde de afgelopen maanden ook foto’s, krantenberichten en bijzondere objecten. Via het Glasmuseum in Leerdam krijgt ze ambachtelijke gereedschap in bruikleen, dat werd gebruikt bij het glasblazen. Waaronder natuurlijk een originele blaaspijp. Zeer bijzonder is ook het herdenkingsglas dat werd geblazen ter gelegenheid van het bezoek van Anna van Hannover aan de stad Culemborg in 1758.

Mozaïeken
Alies is bijzonder trots op de mozaïeken, die door Joost Vahl beschikbaar zijn gesteld. “Joost werkte als stedenbouwkundige. Overal waar hij sinds 1959 werkzaamheden heeft uitgevoerd, heeft ‘ie in de grond gegraven.” Vahl was ook jarenlang werkzaam bij de gemeente Culemborg. Jarenlang zocht en vond hij van alles in de grond van het voormalige industrieterrein aan de Veerweg en langs de Lek.

Alies: “Het ligt er nog steeds bezaaid met slakken, scherven van glas, delen van stukgeslagen flessen. Vahl heeft al die voorwerpen, vaak met prachtige kleuren, verwerkt op tegels van 30 bij 30 centimeter. De spullen legde hij eerst in het zand, om het later keurig geordend in hardend beton te drukken. Op die manier maakte hij de mooiste figuren, beesten, dansers, gezichten, kreeften. Ik vind het echt prachtig. Op deze manier wordt het verleden van dit stukje Culemborg toch weer een beetje tot leven gewekt.”

Openingstijden
De tentoonstelling ‘Gevonden Verleden’ is van zaterdag 9 september tot en met 29 oktober te zien. De expositie is in die weken elke vrijdag tot en met zondag geopend van 13.00 tot 17.00 uur. De huisartsenpraktijk in de Vierheemskinderen is gevestigd op het adres Herenstraat 32 in Culemborg. Buiten de openingstijden is bezoek ook mogelijk, maar dan graag in overleg en op afspraak via het emailadres 4heemsk5@kpnmail.nl