Nieuwe expositie: ‘Toen dokters nog doctores waren’
AlgemeenCULEMBORG • ‘Toen dokters nog doctores waren’ is de titel van een expositie die de komende twee maanden te zien is in de voormalige huisartsenpraktijk in de Vierheemskinderen.
Alies Derwig, echtgenoot van de voormalige huisarts Derwig, is anderhalf jaar bezig geweest met het verzamelen van wetenswaardigheden over de Culemborgse geschiedenis van chirurgijns, heelmeesters en geneesheren. Daarnaast heeft ze heel wat interessante oude medische hulpobjecten op de kop weten te tikken.
Open Monumentendag
Alies Derwig heeft sinds 1995 bijna elk jaar een tentoonstelling samengesteld. Die was steeds gekoppeld aan het thema van Open Monumentendag. Bijvoorbeeld over Culemborgse gevelstenen, bedrijfsgebouwtjes, het boerenleven, monumentaal groen, Culemborgers die in straatnamen zijn vernoemd, vervoer, scheepvaart, de Heilige Barbara en andere monumentale kerken. “Vorig jaar had ik een tentoonstelling over kleermakers en kledingindustrie. Dit jaar staat Open Monumentendag in het teken van Duurzaamheid. Daar kon ik niet zo heel veel mee: ik heb er geen kaas van gegeten.”
Gezondheidszorg
In overleg met collega-bestuursleden van het comité die in Culemborg de Open Monumentendag organiseert heeft Alies daarom gekozen voor een tentoonstelling over gezondheidszorg. “Het staat al heel lang op m’n verlanglijstje. Niet toevallig, natuurlijk. M’n man is hier in dit pand 36 jaar huisarts geweest. Ikzelf werkte als algemeen klinisch analist en was hoofd van het laboratorium in het Barbaraziekenhuis en later de Barbarapoli. Gezondheidszorg is een onderwerp waar ik veel van weet en ook een onderwerp waar ik veel van begrijp. Tijdens de coronatijd heb ik veel speurwerk verricht. Ik heb veel dingen kunnen opsporen via het digitale archief van het Nationaal Museum, Delpher, het Amsterdams Archief. Vaak kreeg ik een hint: ‘ga daar nog eens zoeken’. In de huisartsenpraktijk waren ook nog veel objecten aanwezig van voorgangers van mijn man.” De expositie bestaat voor een groot deel uit fotomateriaal en krantenknipsels. “Maar het leukste zijn toch de oude objecten. Dat geeft een extra waarde aan je expositie.”
Chirurgijns en doctores stonden in vroeger tijden in hoog aanzien. “Er was wel een verschil. Een chirurgijn deed het snijwerk, zeg maar de buitenkant van het lichaam. Medicine doctores waren echte specialisten en hielden zich meer bezig met de inwendige mens.”
Piskijkglas
Het is een opnieuw een mooie verzameling geworden. Er is van alles te zien: weegapparaten die werden gebruikt in het laboratorium in het ziekenhuis, maar ook een porseleinen inhalator, een bloeddrukmeter. En natuurlijk een echt piskijkglas. “Die ga ik deze week vullen met donkere thee, zodat het op echte urine lijkt”, zegt Alies met een glimlach. Bijzonder is ook het kistje met amputatiezagen. “Het was vroeger maar hopen dat je nooit lelijk ten val kwam, want een open botbreuk betekende vrijwel zeker amputatie.” Verdoving was er volgens Alies niet bij. Om de pijn een beetje te verzachten kreeg je een flinke slok jenever. En verder gewoon: kaken op elkaar.
Heinsius
De eigenlijke aanzet om haar speurwerk te starten, was een vraag van Rieks Hoogenkamp van de Roos van Culemborg. “Hij wilde dit jaar een tentoonstelling organiseren over de beroemde 17e eeuwse chirurgijn Nicolaas Heinsius. Maar het is helaas allemaal anders gelopen, omdat Rieks zelf ziek is geworden.”
Heinsius moest als jong-afgestudeerde arts vluchten uit Den Haag, omdat hij werd verdacht van doodslag. Dus hem hing de doodstraf boven het hoofd. Maar uiteindelijk is hij nog goed terecht gekomen. Hij was lijfarts van koningin Christina I van Zweden (tot ongeveer 1687), later van de keurvorst van Brandenburg te Kleef. “In 1695 vestigde hij zich in de vrijplaats Culemborg.
Hij kocht hier twee panden en had een florerende praktijk. Maar hij is nog het meest bekend geworden door zijn vele publicaties, onder andere over rheuma, jicht en de behandeling van geslachtsziektes. Verder schreef hij over kwik, dat in die tijd nog vaak werd gebruikt als medicijn. Ook publiceerde Heinsius meerdere romans, zoals Mirandor, den vermackelijken avonturier en de ridderroman Don Clarazel de Gontarnos.
In de expositie is er verder aandacht voor Pieter Jas van Culemborg, die in de 18e eeuw een prominent lid werd van de Amsterdamse chirurgijngilde. Ook de in Culemborg geboren Jan van Riebeeck was chirurgijn. Dat vak oefende hij ook uit op de schepen van de West-Indische en de Verenigde Oostindische Compagnie.
Willem Johan Alpherts
Een ander vooraanstaande arts in de geschiedenis van de Culemborgse gezondheidszorg was Willem Johan Alpherts, die leefde van 1795 tot 1866. Hij was 41 jaar arts in het stadje aan de Lek. Naast arts was hij ook enkele jaren wethouder en zelfs burgemeester. Alpherts had een brede belangstelling. Hij was een verwoed verzamelaar van planten, kruiden in en om Culemborg. “Die heeft hij zorgvuldig gedroogd en getekend. Ze zijn nog steeds te zien in een herbarium in het museum Naturalis in Leiden. Alies: “In de jaren dat Alpherts arts was in Culemborg werd de stad drie keer getroffen door een cholera-uitbraak. Hij heeft een uitgebreid verslag gemaakt van de uitbraak in 1848. In 1866 is hij overigens zelf ook slachtoffer geworden van de cholera-uitbraak in dat jaar.”
Niks veranderd
Alies heeft weer heel wat geleerd over de Culemborgse geschiedenis. “Wat me weer is opgevallen tijdens het samenstellen van de tentoonstelling is dat er eigenlijk niet zo heel veel veranderd is. We hebben afgelopen twee jaar te maken gehad met allerlei beperkingen in verband met corona. In het verleden was dat eigenlijk niet anders. Als je een besmettelijke ziekte had moest je in quarantaine, een mondkapje dragen en afstand houden. En ook toen was er al heel veel geruzie en gedoe over.”
De expositie ‘Toen dokters nog doctores waren’ vindt plaats in voormalige dokterspand aan de Herenstraat 32, op de hoek met de Vierheemskinderenstraat. Geopend van zaterdag 10 september tot en met zondag 30 oktober, wekelijks van vrijdag tot en met zondag van 13:00 tot 17:00 uur. Meer informatie is te verkrijgen via 4heemsk5@kpnmail.nl.
Dick Aanen